چاپ و نشر در زمینه محیط زیست؛ مولدان و مخاطبان
این روزها اهمیت مسایل زیست محیطی بیش از همیشه در جامعه ایران احساس میشود. هر چند که هنوز تا جامعهای آگاه به این مسایل و حافظ محیط زیست راه درازی در پیش است. بیشک بحرانی شدن آلودگی هوا در تهران و شهرهای بزرگ، گسترش ریزگردها، کاهش منابع آب و آسیبهای همهجانبه ناشی از آنها و البته تلاش و پیگیری دوستداران محیط زیست، موجب بالا رفتن حساسیت مسوولان و جامعه نسبت به این امر مهم بوده است. یکی از شاخصهای اهمیت داشتن مسایل زیست محیطی در جامعه، میزان کارهای چاپی در این زمینه است. مقالهای که در اینجا میخوانید تلاشی است برای ارزیابی کارهای چاپی انجام شده، اما به خاطر محدودیتهای آماری و مشکلات روششناسی، موفق به ارایه ارقام و اعداد نمیشود. اما مسایل نشر و توزیع کتابها، نشریات و کارهای تبلیغاتی و اطلاعرسانی محیط زیستی را با ما در میان میگذارد. علیرغم رویکرد انتقادی، این مقاله پایان خوشی دارد و ما را به گسترش آثار چاپی در زمینه محیط زیست امیدوار میسازد.
کتابهای منتشر شده از سوی نهادها، مراکز تحقیقاتی و ادارات دولتی مرتبط با منابع طبیعی توزیع مطلوبی ندارند و به سختی میتوان آنها را تهیه کرد.
اگر بخواهیم درباره سفارشها، حجم و مقدار کارهای چاپی حوزه محیط زیست سخن بگوییم، لازم است ابتدا حدود و ثغور محیط زیست را تعریف و تعیین کنیم و آنگاه به شرح انواع کارهای چاپی، تولیدکنندگان (ناشران، سازمانها و …) و مخاطبان این حوزه بپردازیم.
محیط پیرامون ما از آب و خاک و هوا تا همه موجودات جاندار و بیجان اطراف ما را محیط زیست مینامند. اما همه این زمینهها و محورها مثل انواع جانوران و گیاهان، جنگلها، خاک، آب و … هرکدام علوم و تخصصهای مستقل و خاص خود را دارند. همچنین امور محیط زیستی به تمام ابعاد زندگی مانند صنعت، کشاورزی، دامداری، معدنکاوی، تجارت، گردشگری، جادهسازی، انرژی، هوانوردی و شیوه زندگی مرتبط هستند. به همین دلیل اغلب رشتههای دانشگاهی، درسها یا سرفصلهایی مرتبط با محیط زیست دارند و جالب است که این رویه روز به روز در حال گسترش و تعمیق است.
محیط زیست را علمی میان رشتهای یا بین رشتهای مینامند و از همین روست که فصلهای مشترک بسیاری با علوم دیگر دارد. پس چگونه میتوان مرزهای محیط زیست و منابع مکتوب و چاپی این حوزه را شناسایی و تعیین کرد؟ برای مثال کتاب جنگلشناسی را کتابی در حوزه محیط زیست بدانیم یا آن را در همان حوزه خودش قرار دهیم؟
کتابهای محیط زیستی کدامند؟
آنچه که از تعریفها و مرور این منابع و متون میتوان استنباط کرد این است که منابع محیط زیستی اغلب به آن بخش و نوع از متون اتلاق میشود که به دانش شناخت و حفاظت از منابع طبیعی، تنوع زیستی جانوری و گیاهی، جلوگیری از آلودگیها، تخریبها و آسیبهای ناشی از فعالیتهای انسانی میپردازند.
برای مثال وقتی کتابی علمی درباره گونهای از جانوران (میمون، کرگدن، عقرب و …) نوشته میشود، در حوزه جانورشناسی و کتاب تخصصی آن گونه خاص به شمار میرود، اما وقتی درباره بقا و حیات آن گونه در ارتباط با محیط پیرامونش و فعالیتهای انسانی مانند کاهش سطح جنگلها، جادهسازی، سدسازی، گسترش شهرها، آثار سوء آسیب دیدن آن گونه جانوری به کره زمین و تعادل اقلیم و … مطالعه و بررسی میشود، کتابی محیط زیستی به دست میآید. همین طور وقتی کتابی که درباره جنگل است، اگر فقط در مورد گونهها و رشد و زیست آنها باشد، در حوزه جنگل شناسی جای میگیرد. اما اگر به روابط متقابل درختان با محیط و سایر گونههای جانوری و گیاهی بپردازد، در حوزه اکولوژی (بومشناسی) است و اگر به حفاظت و آسیبهای ناشی از فعالیتهای انسانی و نقش جنگل در تعادل زیستی و اقلیم باشد، محیط زیستی است.
کارهای چاپی محیط زیستی مانند سایر زمینهها و علوم در کل شامل موارد زیر است:
1- کتاب
2- نشریات
3- پوستر، بروشورها، تقویم و …
کتابها به دو بخش «بزرگسال» و «کودک و نوجوان» تقسیم میشوند.
کتاب بزرگسالان
بخش قابل توجهی از کتابهای محیط زیستی برای بزرگسالان را کتابهای درسی و دانشگاهی تشکیل میدهند. پس از آن کتابهای نیمه تخصصی افراد، سازمانها و نهادهای گوناگون قرار میگیرند که مورد توجه علاقهمندان به طبیعت، حیات وحش، پرندگان، دریاها و … قرار میگیرند.
در ایران هنوز از کتابهای محیط زیستی عمومی با مخاطب عام چندان استقبالی صورت نمیگیرد. لزوم حفاظت از طبیعت و گونههای زیستی نیز هنوز فراگیر نشده است. اما این نگرانیها و تغییر نگاه و روش زندگی به خصوص در اقشار متوسط به خوبی مشهود است. البته برای رسیدن به شیوهای نو در زندگی مطابق با معیارهای زیست محیطی و استفاده درست از منابع آب و انرژی و تغییر در برنامهریزیهای ملی، راه طولانی و سختی در پیش است.
آسیبها و تخریبهای زیست محیطی مانند خشک شدن تالابها و رودخانهها، بهرهبرداری بیرویه و پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی، آلودگی هوا، ریزگردها، کاهش سطح جنگلها، افزایش جمعیت و … زندگی همگان را تحت تاثیر قرار میدهد، اما آگاهی و حساسیت عمومی به حد کافی هنوز ایجاد نشده است.
در بخش بزرگسالان کتابهای منتشر شده از سوی نهادها، مراکز تحقیقاتی و ادارات دولتی مرتبط با منابع طبیعی توزیع مطلوبی ندارند و به سختی میتوان آنها را تهیه کرد. فقط چند کتاب فروشی مقابل دانشگاه تهران کتابهای محیط زیستی عرضه میکنند که در آن کتابفروشیها نیز اغلب کتابها موجود نیستند. به نظر میآید توزیع کتاب برای نهادها و ادارات دولتی چندان اهمیتی ندارد و مهم انتشار آن است. برای نمونه کتابهای سازمان حفاظت از محیط زیست که گاهی به صورت مشترک با ناشر دیگری منتشر میشوند، به ندرت یافت میشوند. حتی خود سازمان حفاظت از محیط زیست نیز در ساختمان مرکزیاش کتابفروشی ندارد. کتابهای نیمهتخصصی ناشران دیگر نیز به سختی پیدا میشوند. وقتی هم که تلفنی برای خرید از آنها راهنمایی میخواهیم میگویند که به دفتر انتشارات تشریف بیاورید! با اطمینان میتوان گفت که جای چند کتابفروشی تخصصی محیط زیست برای همه و به خصوص هواداران بنیانهای حیات، خالی است.
برای دست یافتن به آمار کتابهای محیط زیستی، جستوجو در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز چندان حاصلی ندارد. چون اینگونه کتابها عناوین متنوعی دارند و در ردهبندیهای گوناگون جای میگیرند. مثل آب، مهندسی فاضلاب، اکولوژی، پرندگان و …. گاه ادارات و نهادها کتابچههایی منتشر میکنند که ممکن است در جایی ثبت نشده باشند و اغلب در نمایشگاهها و مناسبتهای مشابه عرضه میشوند. بنابراین برآورد دقیقی از آمار این نوع کتابها نمیتوان تهیه کرد.
بخش مهمی از کوشندگان و دلسوزان منابع طبیعی و محیط زیست را فعالان سازمانهای غیردولتی (سازمانهای مردمنهاد- سمن) تشکیل میدهند. این سازمانها نیز انواع گوناگونی دارند. بعضیها به طور تخصصی در حوزهای خاص فعالیت میکنند. به عنوان نمونه در مورد حیات وحش یا حفاظت از گونههای خاص از جانوران، بعضی به فعالیتهای اطلاعرسانی و فرهنگسازی مشغولاند. فعالیت این نوع سازمانها اغلب به کار داوطلبانه اعضا متکی است و به سختی میتوانند حتی از عهده انتشار یا تکثیر خبرنامهها یا برگههای اطلاعرسانی یا چاپ پوستر برآیند. اعضای همین سازمانها هستند که بخشی از مشتریان و مخاطبان کتابهای محیط زیستی را تشکیل میدهند. در کشورهای پیشرفته این سازمانها با حمایت مردم، شرکتها و افراد علاقهمند فعالیت میکنند، اما این فرهنگ هنوز در ایران رواج نیافته است.
در بخش کتابهای محیط زیستی بزرگسالان لازم است که از جهاد دانشگاهی مشهد یاد شود که یکی از ناشران پرکار و فعال در این حوزه است و نیز از استاد عبدالحسین وهابزاده که یکی از مترجمین پرکار و کوشاست. سخن از نشر و محیط زیست نمیتواند خالی از نام راشل کارسون و کتاب اثرگذارش «بهار خاموش» (silent spring) باشد. کتابهای کارسون بومشناسی را به حوزه عمومی کشاند و وجدان عمومی را متوجه روابط انسانی و محیط زیست ساخت. در سال 1951 نوشتن کتاب پرفروش «دریاهای اطراف ما» باعث جلب توجه عموم مردم به محیط زیست شد و در سال 1962 انتشار کتاب «بهار خاموش» اثرات درازمدت سموم آفتکش را برملا کرد. وی در این کتاب شیوههای متخصصان علوم کشاورزی را به چالش خواند و همگان را به تحول در دیدگاه بشر نسبت به دنیای طبیعت دعوت کرد. بهار خاموش برنده 8 جایزه معروف و یکی از کتابهای پرفروش و تاریخساز است که دنیا را در مورد آلودگیهای کره زمین تکان داد.
راشل کارسون سرانجام پس از جدالی طولانی با بیماری سرطان، در سال 1964- دو سال پس از انتشار بهار خاموش- درگذشت. اما گفته میشود که تلاشهای او سرآغاز جنبشهای زیست محیطی در سراسر جهان شد.
کودک و نوجوان
کتابهای کودک و نوجوان همواره بازاری وسیع و خریداران پرشماری داشته، همین امر به افزایش شمار ناشران و سایر دستاندرکاران انجامیده است. کتابهای محیط زیستی کودک و نوجوان را نیز بسیاری از ناشران به صورتی نامنظم و اتفاقی منتشر میکنند. مهمترین و شناختهشدهترین ناشر تخصصی در این زمینه، انتشارات فنی ایران است که انتشار کتابهای محیط زیستی کودکان و نوجوانان و فرهنگسازی در این زمینه را رسالت و ماموریتی پایدار برای خود دانسته و تا به حال بیش از 150 عنوان کتاب محیط زیستی برای گروههای سنی گوناگون کودک و نوجوان منتشر کرده است. البته در حوزه کتاب کودک هنوز کتابهای شعر و داستان دست بالا را دارند.
نشریات
آنچه که در بخش نشریات به چشم میآید، اغلب دارای محتوای علمی و دانشگاهی است و هنوز نشریهای برای مردم و مخاطب عام که امور مسایل زیست محیطی را به زبان ساده بازگوید ظاهر نشده است.
البته نشریاتی مشابه در زمینه گردشگری برای مخاطب عام با تصاویر زیبا و چاپ رنگی (مثل سرزمین من) به ویترین دکهها راه مییابند، اما رویکرد آنها بیشتر گردشگری است تا حفاظتی، آگاهی بخشی و حساسیت انگیزی. ضمن این که گردشگری غیراصولی و بیش از ظرفیت مناطق و نواحی، خود یکی از عوامل اصلی تخریب و آلودگی است.
نشریات علمی اغلب از سوی مراکز دانشگاهی یا تحقیقاتی منتشر میشوند که از آن جمله میتوان به این موارد اشاره کرد: حقوق محیط زیست، تکنولوژی و محیط زیست، موج سبز، محیط زیست طبیعی، مهندسی آب و محیط زیست، علوم محیط، محیط زیست و توسعه، علوم و تکنولوژی محیط زیست، فصلنامه محیط زیست، آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، مدیریت و برنامهریزی محیط زیست، محیط زیست جانوری، فصلنامه، آویژه، انسان و محیط زیست، محیط شناسی، اقتصاد، محیط زیست انرژی، پژوهشهای محیط زیست، محیط زیست و کیفیت منابع آب، سلامتی و محیط زیست، علوم زیستی.
هر چند که برخی از این نشریات انتشار منظمی ندارند، اما مقالات علمی و پژوهشی ارزندهای در این نشریات درج و نیز در همایشها و سمینارهای علمی ارایه میشوند که متاسفانه در برنامهریزیها و تصمیمگیریها چندان مورد توجه قرار نمیگیرند.
بروشورها و…
بروشور و کاتالوگ و پوسترهای ترویجی و اطلاعرسانی را نیز اغلب سازمانهای دولتی به مناسبتها یا ضرورتی منتشر میکنند. اما بخش خصوصی و سازمانهای مردم نهاد به طور معمول توان مالی کافی برای این قبیل فعالیتها را ندارند.
چاپ کتابهای رنگی و نفیس از طبیعت رونقی نسبی دارند و کتابهای زیبایی از طبیعت و حیات وحش ایران با اطلاعات مفید منتشر شده است. این گونه کتابها علیرغم قیمت بالا، به خاطر جذابیت بصری، مخاطبان عام بیشتری مییابد، هر چند که گرانیشان از وسعت مخاطبان و خریداران میکاهد. نمایشگاه محیط زیست که هر سال برگزار میشود فرصت مغتنم و خوبی برای عرضه و معرفی کتابهای محیط زیست ناشران دولتی و غیردولتی است، اما این فرصت نیز از دست میرود و نه مردم روی کتابها را میبینند و نه از روی کتابها خاکروبی میشود.
امیدوار باشیم:
در ایران روز به روز حساسیت و اهمیت حفاظت از محیط زیست برای مردم و تا حدودی مسوولان آشکارتر میشود و مطالب محیط زیستی روزنامهها، نشریات، کتابها و سایتهای مرتبط- به خصوص نوشتههای محمد درویش کارشناس موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع و فعال سختکوش حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست- خوانندگان بیشتری پیدا میکند. کاهش سطح جنگلها، افت سطح آبهای زیرزمینی، خشک شدن دریاچهها، تالابها، رودخانه، آلودگی دریاها به خصوص آلودگیهای نفتی خلیج فارس و دریای خزر، آلودگی هوا و ریزگردها و … به تدریج وجدان عمومی را بیدار کرد و اهمیت حفاظت از طبیعت را دست کم برای زیست و حیات انسانی آشکار ساخت. بنابراین دور از انتظار نیست که روز به روز به منابع مکتوب و چاپی مرتبط با محیط زیست در ایران افزوده شوند و نگاههای بیشتری را به سوی خود جلب کنند.
نویسنده:داریوش نثاری
