صنعت چاپ را آسیایی‌ها اختراع کردند نه اروپاییان!
مجید غلامی‌جلیسه در نشست علمی «ظهور چاپ فارسی در ایران و جهان» با اشاره به تاریخ صنعت چاپ جهان گفت: مطالعه و تحقیق تاریخ نشان می‌دهد که چینی‌ها و کره‌ای‌ها نخستین مردمانی بودند که به صنعت چاپ دست پیدا کردند و این خلاف باورهایی است که اروپاییان را مخترع چاپ می‌دانند.
نشست علمی « ظهور چاپ فارسی در ایران و جهان » با سخنرانی علی بوذری و مجید غلامی‌جلیسه ، دو پژوهشگر چاپ دوشنبه (29 مهرماه) در خانه هنرمندان ایران برگزار شد . در این جلسه یاسمین فقیهی، مسوول بخش شرق‌شناسی و منابع فارسی و عربی دانشگاه کمبریج آمریکا نیز حضور داشت.
مجید غلامی‌جلیسه از محققان و پژوهشگران چاپ سنگی و سربی با اشاره به تاریخ صنعت چاپ در جهان گفت:
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که صنعت چاپ مبدا آسیایی دارد و نخستین بار کره‌ای‌ها بودند که دستگاه چاپ متحرک را اختراع کردند . در سال 1377 میلادی « جی‌کی‌جی » کره‌ای در یک معبد بودایی موفق به چاپ کتابی با استفاده از چاپ متحرک شد که خوشبختانه هم نسخه کتاب و هم حروف متحرک چاپ آن موجود است و می‌توان اثبات کرد که مخترع چاپ متحرک و دستگاه چاپ، گوتنبرگ نبوده و مبدا چاپ از آسیا است و نه اروپا. کار بزرگ گوتنبرگ این بود که توانست چاپ را در اروپا فراگیر کند و در سال 1455 میلادی انجیل 42 سطری را به چاپ برساند که باعث انقلابی در صنعت نشر و کتابت شد.
وی ادامه داد: کتاب «سفر به آن سوی آب‌ها و زیارت مقبره عیسی‌مسیح» نخستین کتاب‌های چاپ شده به زبان عربی است که در سال 1500 میلادی به فونت عربی در ایتالیا چاپ شد، این کتاب مختص دعاهایی بود که در کلیسا خوانده می‌شد. در چاپ خط عربی از دو فونت «نسخ» و «کوفی مغربی» استفاده می‌شد. اروپاییان تنها به‌دلیل تبلیغ دین مسیحیت ، تجارت و کسب سودآوری کتاب‌ها را به زبان عربی منتشر می‌کردند.
نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی
این پژوهشگر صنعت چاپ درباره نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی گفت: همه می‌گویند که کتاب « داستان مسیح » نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی است در حالی که در صفحه آخر کتاب « قانون اقلیدس » می خوانیم که دو تاجر ایتالیایی از سلطان مراد سوم ، پادشاه عثمانی می‌خواهند که کتاب‌هایی را به زبان فارسی ، عربی و استانبولی چاپ کنند و وی نیز قبول می‌کند . با همه این اطلاعات ، هنوز به طور یقین نمی‌توان گفت که نخستین کتاب چاپ شده به زبان فارسی متعلق به چه فردی است. در بررسی کتاب داستان مسیح به این نکته برمی‌خوریم که در چاپ این کتاب از سه حرف «پ»، «ژ» و «چ» استفاده شده اما حرف «گ» به کار گرفته نشده است. درنمونه‌هایی دیده می‌شود که حرف «چ» به اشتباه «ج» نوشته شده که نشان می‌دهد حروفچینان اروپایی چندان به زبان فارسی مسلط نبودند.
وی ادامه داد : نکته قابل بیان این است که باتوجه به اختراع فونت فارسی و عربی در آن زمان ، فونت اعداد به همان صورت غربی است و در چاپ کتاب ها از فونت اعداد فارسی استفاده نشده است . « چارلز ویلکینز » زمانی که به هند می‌آید ، فعالیت خود را در کمپانی هند شرقی آغاز می‌کند، وی پس از مدتی موفق به اختراع حروف سانسکریت و حروف نستعلیق می‌شود که پس از این اختراع، کتاب‌های زیادی به زبان فارسی انتشار می‌یابد.
صنعتی که از روسیه آمد بلای جان روس‌ها شد
غلامی جلیسه با اشاره به میرزا صالح شیرازی گفت : میرزا صالح شیرازی که برای تحصیل علم به اروپا رفته بود به شاگردی « ریچارد وات » در می‌آید و صنعت چاپ را فرامی‌گیرد و به کمک وات و همسرش نخستین ماشین چاپ را به ایران می‌آورد. بر اساس شواهد نخستین ماشین چاپ ایران از طریق روسیه وارد خاک ایران می‌شود اما این صنعت بعدها به جنگ با روس‌ها می‌پردازد و علیه آن‌ها استفاده می‌شود . نخستین کتاب چاپی که در سال 1233 هجری قمری در تبریز منتشر شد کتابی است به نام «رساله جهادیه» که به تشویق جهاد علیه روس‌ها می‌پردازد. پس از رساله جهادیه هفت کتاب دیگر به شیوه چاپ سربی در تبریز منتشر می‌شود.
چاپ به دستور فتحعلی شاه به تهران آمد
دکتر علی بوذری در ادامه این نشست به تشریح تاریخ صنعت چاپ ایران پرداخت و اظهار کرد: میرزا زین‌العابدین در سال 1239 هجری قمری توسط فتحعلی شاه قاجار به تهران می‌آید و نخستین کتاب به شیوه سربی را در این شهر چاپ می‌کند. از مشاهده این کتاب‌ها متوجه شدم که فونت استفاده شده در این کتاب‌ها عربی بوده و بعد از چاپ به فارسی تبدیل شده است؛ برای مثال کلمه «چاپ» به صورت «جاب» نوشته می‌شده و بعد برای آن نقطه می‌گذاشتند . این کتاب‌ها در تهران با حمایت فردی به نام معتمدالدوله که از رجال درباری بود به چاپ می‌رسید به همین دلیل این گونه کتاب‌ها را به نا م چاپ معتمدی می‌شناختند.
چاپ قرآن در تهران
وی ادامه داد : از سال 1239 هجری قمری شیوه چاپ سربی به تهران آمد و تا مدت‌ها ادامه یافت و 45 کتاب به این شیوه منتشر شد.
نخستین قرآن به چاپ رسیده در ایران نیز در تهران به چاپ رسید ، سوالی که این‌جا پیش می‌آید این است که چرا با وجود ورود چاپ به تبریز تا پیش از این هیچ قرآنی در تبریز به چاپ نرسیده است. پس از مرگ میرزا زین‌العابدین، شاگردان وی در سراسر ایران مانند تهران، همدان و اصفهان چاپخانه‌هایی را احداث می‌کنند و صنعت چاپ را توسعه می‌دهند.
ظهور چاپ سنگی
این پژوهشگر صنعت چاپ در ادامه به پدید آمدن چاپ سنگی اشاره کرد و گفت: با آمدن چاپ سنگی ، چاپ سربی قدرت خود را از دست می دهد و به انزوا می رود ، اگر چه چاپ سربی بسیار خواناتر از نمونه سنگی بود اما زیبایی و قابلیت تصویرپردازی چاپ سنگی را نداشت. یکی دیگر از نکات به انزوا رفتن چاپ سربی، کاغذ استفاده شده در این چاپ بود، این نوع چاپ به یک کاغذ ضخیم احتیاج داشت که اc روسیه و ایتالیا وارد می‌شد،در کل چاپ سربی پرهزینه بود. نخستین کتاب چاپ شده در کشور که ما می‌شناسیم و دارای تصویر و چاپ سنگی است ، « لیلی و مجنون » مکتبی شیرازی که در سال 1259 چاپ شده است ، تصویرگری و چاپ سنگی در سال )1264( و با چاپ کتاب خمسه نامه نظامی به اوج خود می‌رسد.
بوذری در بخش پایانی سخنانش گفت : باتوجه به گسترش چاپ سنگی اما بسیاری از چاپخانه‌داران سربی همچنان در برابر تکنولوژی مقاومت می‌کردند ، آن‌ها برای بقای کار خود چاپ سنگی و سربی را تلفیق کردند ، این روش به این صورت بود که متن کتاب را خود چاپ می‌کردند و عکس‌های مابین آن‌را به چاپخانه‌داران سنگی می‌سپردند.
طاهره ملامحمدی، مسوول و امین اموال کتابخانه چاپی کاخ گلستان اظهار کرد : در تابستان سال 90 تعدادی صندوق‌های آلوده را تحویل کاخ گلستان دادند و ما کار روی آن‌ها را آغاز کردیم . به دلیل آلودگی کتاب‌ها بخش عمده‌ای از کار در مدت زمان بیشتری انجام شد . کتاب‌های موجود در این صندوق‌ها از گزارش‌های یک کارمند راه‌آهن و آمار وزارتخانه دارایی درباره خرید اقلام تا کتاب با ارزش « طوفان البکاء » را شامل می‌شد .
در یک سال و سه ماهی که کار ساماندهی این کتاب‌ها به طول انجامید، 156 جلد کتاب باارزش و نفیس پیدا کردیم که با کمک دکتر علی بوذری و دیگر کارشناسان بررسی این کتاب‌ها آغاز شد.
از این تعداد 10 جلد از کتاب‌ها چاپ سربی و بقیه چاپ سنگی بودند .
وی ادامه داد: کتابخانه مردم‌شناسی که امروز همان کتابخانه چاپی کاخ گلستان است در سالن جلسات این موزه برقرار بود. در سال 86 با سیاست و مدیریت وقت کتابخانه به مکان فعلی منتقل شد و به مرور زمان و در دو مرحله با بودجه‌ای که از سازمان دریافت شد ، مخزن کتابخانه را قوی تر کردیم . کتابخانه چاپی با هدف رسالتی که برعهده داشت همایش‌ها ونمایش گاه‌هایی را برگزار کرد.
بزرگداشت مرحوم یحیی ذکی و همایش بانوان خوشنویس صفویه و قاجار نمونه‌ای از برنامه‌هایی است که کتابخانه انجام داده است.
کاخ گلستان تاریخ نسخه‌های «طوفان البکاء» دنیا را برهم زد
طاهره ملامحمدی، مسوول و امین اموال کتابخانه چاپی کاخ گلستان گفت: «طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا»، «جلاء العیون»، «حدیقه الشیعه» و «برهان جامع» نام این چهار کتاب است که در این بین کتاب «طوفان البکاء» از اهمیت خاصی برخوردار است چراکه با پیدا شدن نمونه‌ای از آن در کاخ گلستان رقم و تاریخ نسخه‌های پیدا شده این کتاب در دنیا برهم خورد.
امین اموال کتابخانه چاپی کاخ گلستان گفت: در مواجهه با کتاب‌های چاپ سنگی و سربی در ابتدا سعی کردیم آن‌ها را از فضای آلوده خارج کنیم و سپس آن‌ها را کدگذاری و شماره‌گذاری کنیم. در مرحله بعد کتاب‌های چاپ سنگی و سربی از هم تفکیک داده شد و در نهایت شروع به ساماندهی و تهیه لیست از مجموع کتاب‌ها برای ارسال به سازمان‌های مرتبط کردیم. یک تفکیک جزیی درباره این کتاب‌ها انجام داده‌ایم و آن‌ها را به دو دسته پیش و پس از سال 1330 هجری قمری تقسیم کرده‌ایم. محل چاپ کتاب‌های چاپ سنگی و سربی ارزش خاصی دارد.
61 کتاب متعلق به پیش از سال 1300 شناسایی شد و 74 جلد کتاب هم به پس از این تاریخ تعلق داشت.
ملامحمدی افزود: از مجموع این کتاب‌ها، 28 جلد در ایران به چاپ رسیدند که شامل تبریز، شیراز، اصفهان، دارالخلافه و دارالفنون بود و در خارج از ایران هم شهرهای بیروت، استانبول و بمبئی به چاپ کتاب می‌پرداختند. ما چهار جلد کتاب را که سه نسخه چاپ سنگی و یک مورد چاپ سربی را شامل می‌شود، در این نشست رونمایی کردیم.
« طوفان البکاء فی مقاتل الشهدا » ، «جلاء العیون» ، « حدیقه الشیعه » و «برهان جامع» اسامی این چهار کتاب است که در این بین کتاب «طوفان البکاء» از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که با پیدا شدن نمونه‌ای از آن در کاخ گلستان رقم و تاریخ نسخه‌های پیدا شده این کتاب در دنیا برهم خورد.
مجید غلامی جلیسه نیز در این نشست با اشاره به پیشینه کتابخانه چاپی کاخ گلستان گفت : در اوایل سده 13 هجری قمری کتابخانه سلطنتی توسط فتحعلی شاه در کاخ گلستان راه اندازی شد ، در سال 1250 تا 1264 توسط محمدشاه قاجار این کتابخانه تقویت و درسالهای 1264 تا 1313 یعنی در دوران حکومت ناصرالدین شاه جریان تکمیل کتابخانه چاپی سرعت بیشتری گرفت.
وی ادامه داد : تا پیش از گسترش صنعت چاپ در اروپا ، منابع کتابخانه‌های سلطنتی به ویژه در ایران به نسخه‌های خطی ختم می‌شد. برای مثال در کتابخانه شاه سلطان حسین صفوی عمده منابعی که وجود داشت، نسخه‌های خطی و اسناد بودند اما بعد از نهضت چاپ در اروپا به مرور بخشی در کتابخانه ها با عنوان کتابخانه چاپی تاسیس شد و کتاب از اختصاصی و سلطنتی بودن فاصله یافت و در دسترس عموم مردم قرار گرفت . در همین زمان که در اروپا صنعت چاپ در حال رشد و نمو بود، اتفاق جالبی در ایران افتاد و آن این‌که در دوره شاه عباس دوم صفوی (1048 هجری قمری) اولین کتاب در ایران به خط ارمنی منتشر شد . اسقف اعظم کلیسای جلفای اصفهان در آن زمان براساس سفرهایی که به روسیه و اروپا داشتند با صنعت چاپ آشنا میشوند و بدون این‌که ابزاری برای این کار داشته باشند وقتی به اصفهان بر می‌گردند تصمیم می‌گیرند خودشان حروف ریزی کنند ، دستگاهی را بسازند و کتابی را با عنوان « زبور آل داوود » بعد از دو سال تلاش به چاپ می رسانند.
غلامی‌جلیسه درباره ورود کتاب‌های چاپی به ایران اظهار کرد : کتاب‌های چاپی به ایران در دوره صفویه و توسط سفرای سیاسی، مبلغان مذهبی و سیاحان آغاز می‌شود. بعد از این‌که در دوره فتحعلی‌شاه کتابخانه سلطنتی تاسیس می‌شود، کتاب‌های چاپی از همان ابتدای راه‌اندازی وارد این مجموعه میشوند و به‌مرور برای این کتاب‌ها فهرست جداگانه‌ای نیز تهیه میشوند.
وی در پایان به عوامل گسترش مجموعه چاپی در کتابخانه سلطنتی اشاره کرد و گفت :
ورود صنعت چاپ به ایران ، تعاملات سیاسی شاهان قاجار، اعزام اولین کاروان فرهنگ به کشورهای اروپایی توسط عباس میرزا، گسترش تبلیغات مذهبی مسیونرها در ایران و توسعه صنعت چاپ در کشورهای همجوار از مهمترین عوامل گسترش مجموعه چاپی در کتابخانه سلطنتی به‌شمار می‌روند.
در پایان این مراسم از کتاب‌های تاریخی چاپ سنگی و سربی دوره قاجار با حضور پروین ثقة‌الاسلام ، مدیر کاخ موزه گلستان، طاهره ملامحمدی، مسوول وامین اموال کتابخانه کاخ گلستان، علی بوذری، پژوهشگر کتب سنگی و سربی و مجید غلامی‌جلیسه، پژوهشگر کتب تاریخی، رونمایی شد.