درباره اولین چاپخانه ایران
اولین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تأسیس شد. عباس میرزا نایب السلطنه میرزا زین العابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و به راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد.
میرزا زین العابدین تبریزی به سال ۱۲۳۳ هجری قمری اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود مطبعه کوچکی برقرار نمود و کتاب مزبور میرزا ابواقاسم فراهانی بود که حاوی قصه هایی از جنگ میان دولت ایران و روسیه که در مورخ ۱۲۲۸ هجری قمری (برابر با ۱۸۱۳ میلادی ) با عهدنامه گلستان به پایان رسیده بود.
دکتر فهیمه باب الحوائج در کتاب «آشنایی با مبانی چاپ و نشر» خود می نویسد: "عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه چند تن از ایرانیان را به اروپا گسیل کرد تا صنعت چاپ را بیاموزند. سپس دستور داد که از روسیه ماشین چاپ وارد کنند. در سال ۱۸۱۶ میلادی هنرمند آذربایجانی میرزا زین العابدین تبریزی یکی از همین ماشین ها رابه کار گرفت.
دومین مطبعه که به ایران وارد شد یک مطبعه سنگی بود که آن نیز در تبریز دایر شده است. جای تعجب ندارد که نخستین مطبعه پس از کار کردن دیگر معمول نشد و مطبعه سنگی جای آن را گرفت.
شاید علت جایگزینی مطبعه سنگی به جای مطبعه سربی این باشد که افرادی، مطبعه سربی و حروف آن را با نظر بدبینی نگاه می کردند و علامت کفر می دانستند و یا چون حروف ما فارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمی توانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم در صورتی که در مطبعه سنگی از خوشنویسان کمک گرفته می شد.
علی قاضی زاده در کتاب تبریز شهر اولین ها می نویسد: سخت گیری های کهنه پرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سال ها انتشار کتاب و نشریه با دشواری های فراوان همراه باشد.
متاسفانه این چاپخانه ها همیشه مورد بغض و کینه کوتاه اندیشان بود و در هر فرصتی که به دست می آوردند این مکان های فرهنگی را غارت می کردند. به گونه ای که کسروی می نویسد: مستبدین حروف سربی چاپخانه امید ترقی را ذوب کرده و به صورت گلوله در آورده و به روی این ملت بیچاره انداختند.
حسین امید در کتاب اولین ها می نویسد: در میان مطابع سنگی معروف تبریز می توان مطبعه سنگی علمیه (چاپ سنگی علمیه ) را نام برد که به وسیله حاج زین العابدین که به نام حاجی حاج آقا علمیه مشهور بود (نوه حاج میرزا زین العابدین تبریزی) در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی تاسیس یافته و این مطبعه در چاپ کتب مختلف خدمات مهمی انجام داده است.
حدود نود سال پس از تاسیس اولین چاپخانه در تبریز نوه حاج زین العابدین (کسی که اولین چاپخانه سنگی و سربی را در ایران و تبریز دایر کرد بنام زین االعابدین مطبعه چی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب نمود.
وی ماشین چاپی از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندر استانبول در ترکیه فعلی نمود و از این بندر توسط چهل گاومیش به تبریز منتقل کرد. حاجی حاج آقا علمیه همراه با دستگاه های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه ها به تبریز آورد.
این آلمانی های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲۲۰۰ مترمربعی دایر شده بود ساکن شدند.
دختر حاجی حاج آقا علمیه اظهار می دارند که: زمان حمل گاومیش های حامل دستگاهای چاپ از کوچه های تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه های همسایه ها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند. گفتنی است که نوه های حاجی حاج آقا علمیه اغلب به کار آبا و اجدادی خویش روی آورده اند و در صنعت چاپ ایران مشغول به فعالیت هستند.
با گذشت زمان و گسترش صنعت چاپ در ایران، چاپخانه های بیشتری در شهرهای مختلف تاسیس شدند و این صنعت به یکی از ارکان مهم نشر و آگاهی بخشی در کشور تبدیل شد. توسعه فناوری‌های چاپی باعث شد که نشریات، کتاب‌ها و اسناد مهم با سرعت و کیفیت بیشتری منتشر شوند.
نقش چاپخانه‌های تبریز در این تحول بی‌بدیل بود، چرا که این شهر همچنان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم چاپ و نشر در ایران باقی ماند. ورود دستگاه های پیشرفته چاپ و تربیت نیروی متخصص در این حوزه، مسیر را برای شکوفایی فرهنگ مکتوب و توسعه مطبوعات هموار کرد.